1. Εισαγωγή
Η Νεωτερικότητα, ως εποχή μίας νέας κοινωνικής οργάνωσης, ξεκίνησε το 17ο αιώνα στη Δύση αποκτώντας σταδιακά παγκόσμιο χαρακτήρα. Στην περίοδο αυτή μετασχηματίστηκαν δομικά στοιχεία και θεσμοθετήθηκαν νέες βάσεις στην κοινωνία, την πολιτική και την οικονομία. Η έννοια της αγοράς αναδιαμορφώθηκε μέσα στην αναδυόμενη καπιταλιστική οικονομία και μαζί με τη μαζική παραγωγή και κατανάλωση, αποτέλεσαν κομβικό σημείο για τις νεωτερικές κοινωνίες σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ο Polanyi άσκησε κριτική στο νέο μοντέλο της οικονομίας της αγοράς και στον τρόπο θεσμοθέτησής του μέσα στην κοινωνία με τη βοήθεια του κράτους και της πολιτικής. Θεωρησε ότι η αυτορυθμιζόμενη αγορά «μεταχειρίζεται» τη φύση και τον άνθρωπο με πλαστές ποσοτικοποιημένες ταυτότητες, με αποτέλεσμα η οικονομία να καθοδηγήσει την κοινωνία και όχι να αποτελέσει εργαλείο της.
Ξεκινώντας από μία παρουσίαση της διαφοροποίησης της νέο-κλασικής οικονομικής θεωρίας από την κλασική, μέσα από ιστορικά γεγονότα θα ακολουθήσουμε το πνεύμα του Polanyi προς το «Μεγάλο Μετασχηματισμό». Θα παρουσιάσουμε τις απόψεις του πάνω στη διαδικασία διαμόρφωσης της έννοιας της οικονομίας της αγοράς και πως αυτή σημάδεψε την πορεία της Νεωτερικότητας στο Δυτικό κόσμο. Τέλος, θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τη διαχρονικότητα και την αναγκαιότητα αναδόμησης της θεωρίας του Polanyi μέσα στη σύγχρονη πραγματικότητα που μαστίζεται από την παγκόσμια χρηματοπιστωτική οικονομική κρίση.
2. Κλασική και Νέο-κλασική Οικονομία
Οι κλασικοί και νεοκλασικοί οικονομολόγοι, καταδικάζοντας οποιαδήποτε κρατική παρεμβατικότητα, είναι υπέρμαχοι του οικονομικού φιλελευθερισμού, της αυτορυθμιζόμενης (μη ρυθμιζόμενης) αγοράς, που βασίζεται στην προσφορά και τη ζήτηση. Η διαμάχη τους βρίσκεται στη θεωρία της αξίας-τιμής. Οι κλασικοί υιοθετούν την εργασιακή θεωρία της αξίας, ενώ οι νέο-κλασικοί το νόμο προσφοράς-ζήτησης. Δηλαδή όχι την παραγωγική δαπάνη αλλά την αγοραία ζήτηση του αγαθού αναγνωρίζοντας μόνο άτομα και όχι κοινωνικές τάξεις-σχέσεις.[1]
Η κρίση της δεκαετίας του 1970 απέδειξε ότι για την ισορροπία ενός οικονομικού συστήματος, χρειάζεται η κρατική στήριξη. Η κλασική θεωρία της εργασιακής αξίας, έδωσε έναυσμα στους σοσιαλιστές ότι το κεφαλαίο αποτελεί προϊόν ιδιοποίησης.[2] Η ενίσχυση του κρατικισμού και των ισχυρών εργατικών συνδικάτων, δημιούργησε την αναγκαιότητα μιας οικονομικής θεωρίας που θα μετατόπιζε την αξία από την εργασία στα αγαθά, μέσω της αυτορυθμιζόμενης τιμής τους.[3] Όμως η αγοραία τιμή των εμπορευμάτων αποκλίνει λόγω της αξίας της εργασίας που περιέχουν και παραμορφώνεται από το κέρδος. Στη νεοκλασική θεωρία η τιμή, είναι αυτό που παράγει η αγορά, και δεν έχει κανέναν νόημα έξω από αυτή, ούτε ακόμα και μέσα στην κοινωνία.[4]
3. «Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός»
«Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός» του Polanyi εξετάζει τη μετάβαση του κοινωνικού συστήματος, από την παραδοσιακή στη νεωτερική εκδοχή του, μέσω της αυτορυθμιζόμενης αγοράς και τις μεταρρυθμιστικές επιπτώσεις του στη Δύση.[5] Το διαχρονικό έργο διερευνά τη ρήξη της κοινωνικής ευημερίας των εθνών-κρατών, εναντία στην παγκοσμιοποίηση των αντιφάσεων της φιλελεύθερης οικονομίας.[6] Μέχρι το 1850 η ισορροπία δυνάμεων διατήρησε ένα ειρηνικό περιβάλλον, ενώ ο «διεθνής κανόνας χρυσού» συνέδεσε τα εθνικά νομίσματα με χρυσό, ευνοώντας τη σταθερότητα των συναλλαγών. Οι αγορές παραδοσιακά αναλάμβαναν αναδιανεμητικό ρόλο και το εμπόριο είχε ανταλλακτικό και όχι ανταγωνιστικό χαρακτήρα. Η οικονομία αποτελούσε δραστηριότητα παραγωγής με βάση τις κοινωνικές σχέσεις και όχι μία συσσωρευτική διαδικασία ατομικού κέρδους.[7] Η προ-καπιταλιστική αγορά ήταν λειτουργικά ενσωματωμένη στην κοινωνία.[8]
Η Βιομηχανική Επανάσταση εξάπλωσε παγκόσμια την ανταλλακτική οικονομία. Το εμπόριο έλαβε επαγγελματικό χαρακτήρα παρέχοντας δυνατότητες επανεπένδυσης των κερδών σε εργασία και πρώτες ύλες. Οι συναλλαγές εκχρηματίστηκαν και ως εισόδημα θεωρήθηκε μόνο η αγοροπωλησία. Η επιβολή του κρατικού μερκαντιλισμού στις τοπικές αγορές, ευνόησε την κεφαλαιακή εμπορική συσσώρευση. Το κέρδος που προέρχονταν από την εξαγωγή αγαθών, προστατεύτηκε εντός των εθνών. Αναπτύχτηκε μια αμοιβαία σχέση μεταξύ εμποροκρατίας και μοναρχιών, διότι τα εμπορικά συμφέροντα, εναρμονίζονταν πλήρως με τους μοναρχικούς επεκτατικούς πολέμους. Ο μερκαντιλισμός μεταλλάχθηκε στον καπιταλισμό μέσω της αυτορυθμιζόμενης αγοράς, θεσμοθετώντας τη νεωτερική αντίληψη της οικονομίας.[9]
3.1. Η πλασματική οικονομία της αγοράς
Για τον Polanyi, γη και εργασία, αποτελούν έννοιες ταυτόσημες με τη φύση και τον άνθρωπο. Όμως η υπαγωγή τους στο μηχανισμό της αγοράς θα δήλωνε και την υποταγή τους. Η νεωτερική οικονομία της αγοράς θεσμοθετήθηκε εντός μίας κοινωνίας της αγοράς, όπου περικλείει το εμπορευματοποιημένο τρίπτυχο: γης, εργασίας και χρήματος. Για τη λειτουργία μίας κοινωνίας της αγοράς δημιουργήθηκε μια πλασματική εμπορική υπόσταση ως το αναγκαίο οργανωτικό πλαίσιο, καταστρέφοντας τον κοινωνικό ιστό, τους παραδοσιακούς δεσμούς υποβαθμίζοντας ηθικά τον άνθρωπο. Η μετασχηματιστική δυναμική των πλασματικών εμπορευμάτων διατηρήθηκε και μετά τη θεσμοθέτηση της οικονομίας της αγοράς με συνέπεια, τη ρήξη παραδοσιακών σχέσεων, την ανεργία και την ανασφάλεια. [10]
Η φύση χάνοντας τη σχέση με την κοινωνία αποσπάστηκε από το περιβάλλον της, για να εξυπηρετήσει τις ανάγκες της κτηματαγοράς και της βιομηχανίας, γεγονός που επιτεύχθηκε μέσω της εμπορευματοποίησης της γης, της τυποποίησης των τροφίμων-υλών και της παγκοσμιοποίησης. Το χρήμα που δεν παράγεται ως τεκμήριο αγοραστικής δύναμης, αλλά δημιουργείται μέσω της ιδιωτικής και δημόσιας πίστης, προσδιορίστηκε ως καθολικό αξιακό ισοδύναμο και μέσο ανταλλαγής, συσσώρευσης και πληρωμής. Ο Polanyi συμφωνεί με το μαρξιστικό φετιχισμό της «καθολικής πόρνης», που ανεξαρτητοποιείται οντολογικά και λειτουργεί ως αυτοσκοπός. Το χρήμα ως εμπόρευμα καταργεί την ανταλλαγή των προϊόντων και την αγορά τους ως αξίες χρήσης, ευνοώντας το κέρδος και τη κεφαλαιακή συσσώρευση. Η εμπορευματοποίηση του χρήματος έκανε δυνατό το φαινομενικό διαχωρισμό πολιτικής και οικονομίας, οδηγώντας σε μια ουτοπική κοινωνική πραγματικότητα [11] και η εμπορευματοποίηση της φύσης, του ανθρώπου και της εργασίας εξισώθηκε με τον αφανισμό τους.[12]
3.2. Τυπική και ουσιαστική αναπαραγωγή της οικονομίας
Η οικονομία διακρίνεται για τον Polanyi στην ουσιαστική που απορρέει λόγω αναγκαιότητας από τα γεγονότα και στην τυπική που προκύπτει από την ανεπάρκεια των μέσων και οδηγεί στην ορθολογική επιλεκτική συσχέτιση της χρήσης τους για την επίτευξη ενός στόχου.[13] Τα μέσα είναι υλικά ενώ οι ανάγκες είναι ά-υλες και διαμορφώνονται εντός του κοινωνικό-ιστορικού πλαισίου. Η ουσιαστική οικονομία αντανακλά την αλληλεπίδραση ανθρώπου-φύσης. Μία κοινωνική θεσμοποίηση της οικονομίας εκδηλώνει τις ανάγκες της κοινωνικής αναπαραγωγής[14] και των κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου που δρα προστατευτικά όχι προς τα αγαθά, αλλά προς τη διατήρηση του κοινωνικού του status-quo.[15] Αντιθέτως η τυπική οικονομία ανεξαρτητοποιείται από το κοινωνικό-ιστορικό πλαίσιο και γίνεται συνώνυμη με την οικονομία της αγοράς και των τιμών.[16] Η χρήση της τυπικής οικονομίας προς την εξοικονόμηση λόγω στενότητας, περιορίζει την οικονομική ανάλυση στα όρια της, διότι έξω από αυτά στερείται σημασίας.[17] Δημιουργεί όμως ως αντίκτυπο μια συγκεκριμένη λειτουργία κοινωνικής δόμησης, που επηρεάζει αξίες, κίνητρα και πολιτικές. Άρα το σύνολο της ανθρώπινης οικονομίας για τον Polanyi συμπεριλαμβάνει κοινωνικούς και μη-οικονομικούς θεσμούς.[18]
Ο διαχωρισμός του Polanyi της οικονομίας σε υποστασιακή και τυπολογική δηλαδή σε διαδικασίες αλληλεπίδρασης ανθρώπου και φύσης και σε ορθολογικά κατασκευασμένα μέσα με στόχους, έδωσε ώθηση στην οικονομική ανθρωπολογία.[19] Ο Polanyi ανέλυσε την θεσμοθέτηση της οικονομίας με βάση τρία μοντέλα τα οποία παράγουν διαφορετικές δομές[20]: της αμοιβαιότητας, της αναδιανομής και της ανταλλαγής. Η αμοιβαιότητα μεταξύ υποκειμένων θεσμοθετεί την οικονομία ως μέρος της κοινωνίας, εφόσον αποτελείται από συμμετρικά οργανωμένες δομές. Η αναδιανομή αφορά τη συγκέντρωση αγαθών από τους παραγωγούς προς ένα πολιτικό κέντρο για κοινή κοινωνική χρήση. Τέλος η ανταλλαγή δηλώνει τις αμφίδρομες μεταβιβάσεις τριών ειδών: του δώρου ως πράξη προσφοράς και ανταπόδοσης αλλά και ηθικής αμοιβαιότητας, της διευθέτησης των συναλλαγών μεταξύ δύο κοινωνικών συνόλων και της ελεύθερης αγοράς. Η θεσμοθέτηση της οικονομίας δεν αποτελεί απλά συμπεριφορισμό, αλλά το «σκληρό πυρήνα» δόμησης των οικονομικών δραστηριοτήτων μίας κοινωνίας.[21]
3.3. Η οικονομία της αγοράς και η αυτοπροστασία της κοινωνίας της
Οι κοινωνίες για την αναπαραγωγή τους είναι εξαρτημένες από την οικονομική τους οργάνωση. Η αυτορυθμιζόμενη οικονομία εδραίωσε το σύγχρονο καπιταλισμό, μετασχηματίζοντας τα κοινωνικά κίνητρα δράσης της συντηρητικής παραδοσιακής οικονομίας, στη σύγχρονη εκχρηματισμένη-εμπορευματοποιημένη οικονομία του κέρδους. Ο Polanyi χαρακτήρισε την οικονομία της αγοράς ως ιστορική ιδιαιτερότητα οργανωμένη σε διακριτούς θεσμούς και κίνητρα. Η εγκαθίδρυσή της είχε ως συνέπεια μία αναστροφή. Αντί η οικονομία να βασίζεται στις κοινωνικές σχέσεις, αυτές βασίστηκαν στο οικονομικό σύστημα.[22]
Η ανεξαρτητοποιημένη λειτουργία της αυτορυθμιζόμενης αγοράς επέφερε κοινωνικές και θεσμικές επιπτώσεις. Η επιβολή της αυτορυθμιζόμενης αγοράς στην κοινωνία απέδειξε ότι αποτελεί μια τεχνητή κατασκευή, που προκάλεσε όμως μια πραγματική αυτό-προστατευτική αντίδραση της κοινωνίας. Η διακινδύνευση της αγοράς προκάλεσε κοινωνικούς μετασχηματισμούς που εξυπηρέτησαν τη θεσμοθέτηση της κοινωνίας της αγοράς. Η κοινωνία απώλεσε την ηθικότητα, την ελευθερία και το δικαίωμα επιλογής ή διαφωνίας της με το φιλελεύθερο οικονομικό μοντέλο.[23]
Η διττή αντιφατική δράση, της συγκέντρωσης πλούτου σε λίγους και ο ανταγωνισμός αγοροπωλησίας των πρώτων υλών-εμπορευμάτων οδήγησε κατά τον Polanyi στον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, στην οικονομική κρίση του 1930 και στην αναζήτηση λύσεων σε ολοκληρωτικά καθεστώτα. Η κοινωνική αυτοπροστασία αποτέλεσε την επα-ενσωμάτωση της οικονομίας της αγοράς με τη νέα θεσμοθετημένη μορφή στην κοινωνία μέσα από νόμους και πολιτικές. Ο κοινωνικός μετασχηματισμός του Polanyi, απέκτησε διπλή κινητικότητα, ανάμεσα στα αιτήματα της θεσμοθετημένης, φιλελεύθερης, αυτορυθμιζόμενης αγοράς και ανάμεσα στην κοινωνία που προσπαθούσε να αυτοσυντηρηθεί και να αναπαραχθεί.[24]
3.4. Οι νόμοι και ο ρόλος του κράτους
Η ανάγκη έλεγχου του εκγχρηματισμένου συστήματος των αγορών και της εμπορευματοποίησης της γης, της εργασίας και του χρήματος, αναζητούσε την κατοχύρωσή της όχι σε ουτοπικές έννοιες, αλλά σε ένα νομικό-πολιτικό πλαίσιο για την ενσωμάτωση του στους κοινωνικούς θεσμούς.[25] Ένα στήριγμα που μόνο το κράτος και η πολιτική θα μπορούσε να προσφέρει.[26]
Η θεσμοθέτηση της αγοράς εργασίας των νεωτερικών κοινωνιών δε βασίστηκε στη κοινωνική συμμετοχικότητα, αλλά στην απειλή της πείνας. Το lasses-faire αποτελούσε το νομιμοποιητικό πλαίσιο αυτής της λειτουργίας.[27] Η αγοραιοποιήση της γης μετέτρεψε τους κτηματίες σε άκληρους χωρικούς και σε συνδυασμό με την κατάργηση της νομικής προστασίας των φτώχιων, τους μετασχημάτισε σε εξαθλιωμένο προλεταριάτο.[28] Η εκβιομηχάνιση της παραγωγής «διέρρηξε» τα δίκτυα των μεσοαστικών συντεχνιών και των εξειδικευμένων τεχνιτών, υποκαθιστώντας τους με ανειδίκευτους εργάτες και χειριστές μηχανών.[29] Ο «Νόμος των Περιφράξεων» συνοδεύθηκε από το «Νόμο Περί Φτωχών» (Speenhamland), που επέβαλε μια φιλελεύθερη άποψη κοινωνικής πρόνοιας, διακηρύσσοντας ότι ο καθένας έχει δικαίωμα στην «επιβίωση». Πέτυχε όμως τα αντίθετα αποτελέσματα, διότι οι εργάτες βασίζονταν στα επιδόματα για τη διαβίωση τους.[30] Ένα βοήθημα που κυμαίνονταν αντιστρόφως ανάλογα με τις μισθολογικές αποδοχές, κατοχύρωσε ότι οι ανθρώπινες ανάγκες πρέπει να καλύπτονται από ένα εισόδημα.[31] Αποτέλεσε τη χείριστη επιδότηση, διότι κατέστρεψε το κίνητρο του εργάτη να εμπορευματοποιήσει την εργατική του δύναμη ή του εργοδότη να προσφέρει υψηλότερο μεροκάματο.[32] Ο μισθός ουσιαστικά διαμορφώθηκε από τις δυνάμεις της αγοράς, χωρίς να εξασφαλιστεί μία οριακή αξιοπρεπής κοινωνική διαβίωση.[33] Η αντιφατικότητα του νόμου της Speenhamland οφείλονταν στο ότι ο κρατικός παρεμβατισμός, προστάτεψε την εργασία από το σύστημα της αγοράς, ενώ παράλληλα το οργάνωσε υποβαθμίζοντας το βιοτικό επίπεδο και εμπορευματοποιώντας την εργασία. Στην ουσία ήταν μία επιδότηση όχι προς τους εργαζόμενους, αλλά προς τους εργοδότες που μίσθωναν την εργασία.[34]
Η περίπτωση της Speenhamland τροφοδοτεί τη θεωρία του Polanyi ότι η αγορά εργασίας νομιμοποιήθηκε μέσω της κρατικής παρεμβατικότητας. Άρα ο διαχωρισμός μεταξύ πολιτικής και οικονομικής σφαίρας δεν υπήρξε ποτέ πλήρης. Οι κρατικές επεμβάσεις ήταν αναγκαίες για τη διαχείριση των ουτοπικών λειτουργιών της οικονομίας της αγοράς.[35] Ενώ μέσω των κεντρικών τραπεζών σταθεροποιήθηκε και διευκολύνθηκε η χρηματική ροή[36] ισορροπώντας τον άναρχο βιομηχανικό ανταγωνισμό, οργανώνοντας μονοπωλιακούς οριζόντιους συνασπισμούς εταιριών (καρτέλ). Οι ασθενέστερες οικονομικά χώρες ακλούθησαν το «χρηματοδοτικό ιμπεριαλισμό» με δάνεια, που είχαν ως αντάλλαγμα τη δέσμευση των εθνικών τους πόρων.[37]
Μια διεθνοποιημένη οικονομική ανάπτυξη δεν αντιτίθεται απαραίτητα στην παρεμβατικότητα του κρατικού μηχανισμού.[38] Το κράτος παρεμβαίνοντας, ευνόησε «παραδόξως» ως νομοθετικός επιδιαιτητής την αυτορυθμιζόμενη αγορά. Λειτουργώντας ως διοικητικός-γραφειοκρατικός μηχανισμός απέτρεψε την ενδογενή ανταγωνιστική αυτοκαταστροφή της.[39] Οι αγορές απαιτούν όχι λιγότερο κράτος, αλλά λιγότερη κρατική παρέμβαση. Το κράτος λειτουργεί ως «ατζέντης» της αγοράς και όχι ως διορθωτής της. Παρεμβαίνοντας νομοθετικά στο εσωτερικό, ανοίγει δρόμους στην εξωτερική-παγκόσμια οικονομία.[40]
4. Η προσφορά του Polanyi και η κριτική του στην οικονομία της αγοράς
Οι σύγχρονες οικονομίες βασίζονται στην αγοραιοποίηση με στόχο το κέρδος. Για τον Polanyi, η οικονομία της αγοράς έγινε ρυθμιστικός θεσμός της κοινωνικής ζωής στις αρχές του 19ου αιώνα και σταδιακά αυτονομήθηκε. Η νεοκλασική οικονομική θεωρία, εντάσσει τις οικονομικές διαδικασίες ως ορθολογικές επιλογές, αδυνατώντας να συν-υπολογίσει τη σχέση αγοράς-κοινωνίας.[41] Ο συμπεριφορισμός δεν αποτελεί μόνο μία ατομιστική οικονομική ορθολογιστική πρόθεση αλλά συνυφαίνεται και καθορίζει τις κοινωνικές σχέσεις. Η αυτονόμηση της οικονομικής διαδικασίας από τον κοινωνικό ιστό δεν ήταν ορθολογική ιστορική εξέλιξη, αλλά θεσμός που επέβαλαν οι καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής με τη στήριξη του κράτους.[42]
Στο «Μεγάλο Μετασχηματισμό» ο Polanyi εισήγαγε τον ιστορικό λειτουργισμό, και ανέλυσε την αναπαραγωγική κρίση της κοινωνίας, μέσω του διαχωρισμού μεταξύ πολιτικής και οικονομίας. Ο Polanyi τόνισε τις ιστορικές, θεσμικές, αξιολογικές και ηθικές συνιστώσες του σοσιαλισμού, κριτικάροντας τη νεοκλασική οικονομική θεωρία και τον αναδυόμενο επιστημονικό μεθοδολογικό ατομικισμό της εποχής του. Απέδειξε ότι ο ανταγωνισμός και το χρήμα ως κοινωνικές διεργασίες, είναι αντικείμενα που θεμελιώνονται σε ηθικές αξίες των δρώντων υποκειμένων. Υπερβαίνοντας τη μαρξιστική ταξική αντιπαλότητα, εισήγαγε την έννοια της κοινωνικής αυτοπροστασίας, η οποία μέσω της κοινωνικής αναπαραγωγής αποτελεί μια νέα θεσμοθέτηση που αντικαθιστά την πολιτική νομιμοποίηση.[43]
Η κριτική του Polanyi στο νεοκλασικό οικονομικό μοντέλο, γίνεται διότι εμπότισε όχι μόνο οικονομικό-πολιτικές θεωρίες και επιστήμες, αλλά το σύνολο των ανθρωπίνων δράσεων. Η νεοκλασική θεωρία ανάγει και εντάσσει όλες τις οικονομικές διαδικασίες ως ορθολογικές οικονομικές επιλογές, αδυνατώντας να υπολογίσει τη σχέση αγοράς κοινωνίας. Ο Polanyi κατακρίνει τη θεώρηση αυτή μέσω της σύγκρισης κοινωνιών, πολιτισμών και οικονομιών. Μια τέτοια εμπειρικού τύπου έρευνα, αποκτά αξία για τη θεσμοθέτηση αρχών κοινωνικής πολιτικής στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον. Η συρρίκνωση των ρόλων του παραδοσιακού έθνους-κράτους και κράτους-πρόνοιας, εγείρει την αναζήτηση του Polanyi για τον προσδιορισμό της σχέσεως μεταξύ οικονομίας και αναπαραγωγής της κοινωνίας. Η καταμέτρηση της ανθρώπινης δράσης υπό το πρίσμα του κόστους στη διαδικασία αναπαραγωγής της κοινωνίας, καταστρέφει τη φύση, τον άνθρωπο, και τον κοινωνικό ιστό. Ο Polanyi δεν κατήργησε την έννοια της αγοράς, απλά την αναπροσάρμοσε θέτοντας την οικονομία στην υπηρεσία της κοινωνίας. Ο οικονομικός άνθρωπος πρέπει να συμβαδίζει και όχι να αντιτίθεται στον κοινωνικό άνθρωπο.[44] Τα κοινωνικό-οικονομικά προβλήματα μπορούν να αντιμετωπιστούν υπερβαίνοντας το ρόλο του χρήματος, του εμπορίου και της αγοράς. Σύμφωνα με τον Polanyi η επανεξέταση του όρου της οικονομίας, πρέπει να τεθεί σε κοινωνικές βάσεις και σε αυτό το πλαίσιο να ενταχθεί και η αγορά. Η μελέτη της οικονομικής κοινωνιολογίας, θα επανασυνδέσει την κοινωνία με την οικονομία. Η τελευταία ακλουθώντας τη θεσμοθετημένη αυτορυθμιζόμενη αγορά της τυπικής οικονομίας, έχασε το νόημα αλλά και το ρόλο που θα έπρεπε να επιτελούσε στην κοινωνία. [45]
5. Ο Polanyi στη σύγχρονη πραγματικότητα
Με βάση το έργο του Polanyi, ο Φωτόπουλος χαρακτηρίζει τη σύγχρονη πραγματικότητα ως όψιμη φάση αγοραιοποίησης και διεθνοποίησης της οικονομίας. Ο ακόλουθος κρατικισμός μετά το κραχ του 1929, ήταν ένα σύντομο διάλλειμα όπου παρείχε λανθασμένα στον Polanyi τις αποδείξεις ενός ουτοπικού και καινοφανούς κοινωνικού χαρακτήρα του φιλελευθερισμού. Η κρίσιμη δεκαετία του 1970 υπέταξε την οικονομία στην απρόσωπη αγορά. Συνεχίστηκε με την κατάρρευση του ανατολικού μπλοκ και την αποδέσμευσή της από τον κοινωνικό και τον πολιτικό έλεγχο του σοσιαλδημοκρατισμού. Αποτέλεσμα της διαδικασίας ήταν η άρση των εθνικών προστατευτισμών, των εργασιακών δικαιωμάτων, η σταδιακή διάλυση του κράτους-πρόνοιας και η αύξηση των παγκόσμιων ανισοτήτων.[46] Η δεκαετία του 1970 χαρακτηρίστηκε από την κατάρρευση του νομισματικού συστήματος Bretton-Woods, την πετρελαϊκή κρίση, την αύξηση της ανεργίας και του πληθωρισμού (στασιμοπληθωρισμός), οδηγώντας στη «νεκρανάσταση» του οικονομικού φιλελευθερισμού.[47] Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δεν είχαν δημιουργηθεί οι κατάλληλες προϋποθέσεις παγκόσμιας αγοραιοποίησης, οι οποίες συνεχίζονται να πραγματοποιούνται σήμερα με την μορφή ενός κοινού υπερεθνικού νομίσματος που το διαχειρίζεται μοναδικά μια κεντρική τράπεζα.[48]
Η σημερινή παγκόσμια χρηματοπιστωτική οικονομική κρίση, θυμίζει κατά πολύ τη ρήξη που επήλθε με την κατάργηση του «διεθνούς κανόνα χρυσού», εάν αντικατασταθεί ο χρυσός με τα «σκληρό» νόμισμα του ευρώ-δολαρίου. Διαμορφώνεται ξεκάθαρα μια διεθνής, υπερεθνική, νέο-φιλελεύθερη, οικονομική ελίτ, που προσπαθεί να ολοκληρώσει τη διεθνοποίηση και την αγοραιοποίηση των εθνικών αγορών, αδιαφορώντας για τις κοινωνικές επιπτώσεις.[49] Δεν είναι απίθανη η ανάμειξη αρνητικών επιπτώσεων της οικονομίας της αγοράς, δηλαδή της ανεργίας, της ανισότητας και της φτώχιας, μαζί με ένα σοσιαλιστικό κρατικισμό που θα περικλείει τον απολυταρχισμό και την έλλειψη ελευθεριών, όπως συμβαίνει σήμερα στην Κίνα.[50]
6. Συμπεράσματα
Προσπαθήσαμε να περιγράψουμε το «Μεγάλο Μετασχηματισμό» μίας κοινωνίας που χρησιμοποιούσε εργαλειακά την οικονομία της, σε μία οικονομία που χρησιμοποίει την κοινωνία ως θεραπαινίδα. Δηλαδή τη διάβαση από μια συντηρητική παραδοσιακή καταλακτική (ανταλλακτική) οικονομία, σε μία εκχρηματισμένη οικονομία του κέρδους. Η κριτική του Polanyi στον τρόπο θεσμοθέτησης της αυτορυθμιζόμενης αγοράς, εξήγησε το μηχανισμό και τη στρέβλωση της οπτικής μιας κοινωνίας που έδωσε αξία στα πλασματικά αγαθά. Η ουτοπική της βάση ήταν παράγωγο της εμπορευματοποίησης της γης, της εργασίας και τους χρήματος καταφέρνοντας να επιβληθεί θεσμοθετικά στην κοινωνία και να διαχωρίσει φαινομενικά την οικονομία από την πολιτική. Όμως προκλήθηκε μία ρεαλιστική αυτό-συντηρητική αντίδραση της κοινωνίας που την απομάκρυνε από την αγορά. Αυτή η «διπλή κίνηση» αποτέλεσε το μηχανισμό του «Μεγάλου Μετασχηματισμού», ενώ «γρανάζι» της υπήρξε η κρατική και πολιτική αρωγή. Ο διαχωρισμός του Polanyi σε ουσιαστική και τυπική-υποστασιακή οικονομία, διέκρινε την ουσία από τον εικονικό και τεχνητό τύπο της οικονομίας, που αποτελεί ένα αυτόνομο κλειστό σύστημα συνώνυμο της αυτορυθμιζόμενης αγοράς. Ο ιστορικός λειτουργισμός του Polanyi ανέλυσε την κοινωνική αναπαραγωγική κρίση καταδεικνύοντας ότι ο ανταγωνισμός και το χρήμα, αποτελούν ηθικολογικό συμπεριφορισμό των υποκειμένων. Όπως και σήμερα, οι τάσεις φυγής της κοινωνίας από το κλειστό κύκλωμα της αυτορυθμιζόμενης αγοράς, αποδεικνύουν την κρίση του πολιτικού συστήματος μέσω μίας δημοκρατίας της εκπροσώπησης. Η οικονομία, η αγορά, η πολιτική δε δύναται να εκλείψουν από μία κοινωνία αλλά και ούτε να διαχωριστούν. Όμως η κοινωνία θα πρέπει να διεκδικήσει ένα «ανάστροφο μετασχηματισμό» υποτάσσοντας τον πραγματικό εργαλειακό χαρακτήρα της οικονομίας. Την ίδια διεκδίκηση θα πρέπει να εκτελέσει και προς την πολιτική και να δώσει ξανά νόημα στους θεσμούς και τη δημοκρατία. Ειδικότερα σήμερα σε μία κοινωνία της διακυβέρνησης, των υπερθετικών ηγεμονικών μορφωμάτων, όπου η οικονομία και η δημοκρατία έχουν καθαρά εικονική, πλασματική, ψηφιακό-τεχνολογική υπόσταση. Στη σημερινή Ελλάδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης όπου τα αιτήματα της φιλελεύθερης αγοράς παραβιάζουν το Σύνταγμα με την εφαρμογή του Μνημονίου λόγω της δανειακής σύμβασης, το ερώτημα του Polanyi επανέρχεται : Τελικά με ποια οικονομία και με ποια πολιτική επιλέγουμε να κοινωνήσουμε;
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Αναστασιάδης Τάσος, «Αξία και χρήμα στις νεοκλασικές οικονομικές θεωρίες: Μία μαρξιστική κριτική», <http://users.forthnet.gr/ath/altinog/keimena/Neoclassiques.pdf> 24-4-2011, 8:50 p.m.
2. Ashton Southcliffe Thomas, «Η βιομηχανική επανάσταση», Τόπος, Αθήνα 2007.
3.Αυγητίδου Αθηνα, «Η Έννοια της Αγοράς στο Μεγάλο Μετασχηματισμό του Καρλ Πολάνυι και ο ετεροπροσδιορισμός του προς τον Μαρξισμό», Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,2008, <http://invenio.lib.auth.gr/record/112784/files/DIPLOMATIKH-PDF-teliko.pdf> 16-4-2011,6:15 p.m.
4. Γαγανάκης Κώστας, «Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης», ΕΑΠ, Πάτρα 1999.
5. Λιάκος Αντώνης ., «Εθνικό κράτος εναντίον παγκοσμιοποίησης», Βήμα Ιδεών, <http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083136&sn=ΚΥΡΙΟ%20ΤΕΥΧΟΣ&spid=1478> , 24-4-2011, 8:45 p.m.
6. Λιάγκουρας Γιωργος, «Σημειώσεις για τη σχέση ανάμεσα στη Νεοκλασική οικονομική και την κλασική πολιτική Οικονομία», <http://www.fme.aegean.gr/sites/default/files/classics.vs.neoclassics.pdf >, 17-4-2011, 1:30 p.m.
7. Polanyi Karl, «Η οικονομία ως θεσμοθετημένη Διαδικασία» στο Σ. Κονιόρδος (επμ.), «Κείμενα Οικονομικής Κοινωνιολογίας», Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg.
8.Πανταζής Απόστολος., «Ο ιστορικός λειτουργισμός του Karl Polanyi», <http://www.econ.uoa.gr/UA/files/1971099256..pdf >, 14-4-2011, 2:45 p.m.
9. Σκουμβούλης Μιχάλης, «Karl Polanyi, Ο μεγάλος μετασχηματισμός: ανθρωπολογική και ιστορική κριτική της οικονομίας της αγοράς»,Περιοδικό «Επιστήμη και Κοινωνία», Τεύχος 16, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2006,< http://www.media.uoa.gr/sas/issues/16_issue/polanyi.html> 14-4-2011, 3.40 p.m.
10.Σπυριδάκης Μάνος , «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ,
< http://edy.eap.gr/dspace/> 11-4-2011, 8:10 pm.
11.Φωτόπουλος Τάκης., «Η Νέα Διεθνής Τάξη και η Ελλάδα», Καστανιώτης , Αθήνα 1997, <http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/3469/1/hroniko+tou+vivliou_03_outopia+28.pdf> 24-4-2011, 8:13 p.m.
12.Φωτόπουλος Τάκης., «Το κράτος-Έθνος και η Αγορά», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grdn/E8nos_Kratos_agora_teyxos_5.htm>,11-2-2011, 4:15 p.m.
13. Φωτόπουλος Τάκης., «Νέα Συναίνεση : Οικονομία της αγοράς», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grbookPD/kritikPrin.htm>, 25-4-2011, 6:13 p.m.
14. Φωτόπουλος Τάκης., «Παγκοσμιοποίηση και νέα τάξη», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grspeeches/pagkosmiopoiisi_salonica_1999_RINTABLE.htm>,11-2-2011, 4:15 p.m.
15. Χριστοδουλάκου Σταυρούλα., «Το ζήτημα του θεσμικού διαχωρισμού Οικονομικής Κοινωνίας και Πολιτικού Κράτους στο Έργο του Καρλ Πολάνυι Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός», Πτυχιακή Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα. 2007, http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/262/1/Christodoulakou.7.pdf , 16-4-2011,6:15 p.m.
[1] Λιάγκουρας Γ., «Σημειώσεις για τη σχέση ανάμεσα στη Νεοκλασική οικονομική και την κλασική πολιτική Οικονομία», <http://www.fme.aegean.gr/sites/default/files/classics.vs.neoclassics.pdf >, 17-4-2011, 1:30 p.m.
[2] Αναστασιάδης Τ., «Αξία και χρήμα στις νεοκλασικές οικονομικές θεωρίες: Μία μαρξιστική κριτική», <http://users.forthnet.gr/ath/altinog/keimena/Neoclassiques.pdf> 24-4-2011, 8:50 p.m.
[3] Λιάγκουρας Γ., ό.π.
[4] Αναστασιάδης Τ., ό.π.
[5] Σπυριδάκης Μ., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ,
< http://edy.eap.gr/dspace/> 11-4-2011, 8:10 pm.
[6] Αυγητίδου Α., «Η Έννοια της Αγοράς στο Μεγάλο Μετασχηματισμό του Καρλ Πολάνυι και ο ετεροπροσδιορισμός του προς τον Μαρξισμό», Διπλωματική Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Τμήμα Πολιτικών Επιστημών, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη,2008, <http://invenio.lib.auth.gr/record/112784/files/DIPLOMATIKH-PDF-teliko.pdf> 16-4-2011,6:15 p.m., σελ.4.
[7] Σπυριδάκης Μ., ό.π.
[8] Χριστοδουλάκου Σ., «Το ζήτημα του θεσμικού διαχωρισμού Οικονομικής Κοινωνίας και Πολιτικού Κράτους στο Έργο του Καρλ Πολάνυι Ο Μεγάλος Μετασχηματισμός», Πτυχιακή Εργασία, Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών, Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας, Πάντειο Πανεπιστήμιο, Αθήνα. 2007, http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/262/1/Christodoulakou.7.pdf , 16-4-2011,6:15 p.m., σελ.4.
[9] Σπυριδάκης Μ., ό.π..
[10] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.25.
[11] Σπυριδάκης Μ., ό.π..
[12] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.25.
[13] Polanyi K., ό.π., στο «Η οικονομία ως θεσμοθετημένη Διαδικασία», στο Σ. Κονιόρδος (επμ.), «Κείμενα Οικονομικής Κοινωνιολογίας», Αθήνα: εκδόσεις Gutenberg, σελ. 123-126.
[14] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.15-16.
[15] Αυγητίδου Α., στο ίδιο, σελ.14.
[16] Χριστοδουλάκου Σ., ό.π., σελ.13.
[17] Polanyi K., ό.π., σελ. 128.
[18] Polanyi K., στο ίδιο,σελ. 130.
[19] Σπυριδάκης Μ., ό.π.
[20] Polanyi K., ό.π., σελ. 131.
[21] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[22] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>,11-4-2011, 8:10 p.m.
[23] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[24] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.5.
[25] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[26] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.29.
[27] Χριστοδουλάκου Σ., ό.π.,σελ.16-17.
[28] Γαγανάκης Κ., «Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης», ΕΑΠ, Πάτρα 1999, σελ. 249.
[29] Γαγανάκης Κ., στο ίδιο, σελ. 271.
[30] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[31] Χριστοδουλάκου Σ., ό.π., σελ.16-17.
[32] Ashton T. S., «Η βιομηχανική επανάσταση», Τόπος, Αθήνα 2007, σελ.127.
[33] Χριστοδουλάκου Σ., ό.π.,σελ.18.
[34] Χριστοδουλάκου Σ., στο ίδιο,σελ.29.
[35] Αυγητίδου Α., ό.π., σελ.29.
[36] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[37] Γαγανάκης K., «Κοινωνική και οικονομική ιστορία της Ευρώπης», ΕΑΠ, Πάτρα 1999 σ.258-259, 263-269
[38]Λιάκος Α., «Εθνικό κράτος εναντίον παγκοσμιοποίησης», Βήμα Ιδεών, <http://www.vimaideon.gr//Article.aspx?d=20080104&nid=7083136&sn=ΚΥΡΙΟ%20ΤΕΥΧΟΣ&spid=1478>, 24-4-2011, 8:45 p.m.
[39] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/>, 11-4-2011, 8:10 p.m.
[40]Λιάκος Α., ό.π.
[41] Σπυριδάκης Μ., ό.π.
[42] Σκουμβούλης Μ., «Karl Polanyi, Ο μεγάλος μετασχηματισμός: ανθρωπολογική και ιστορική κριτική της οικονομίας της αγοράς»,Περιοδικό «Επιστήμη και Κοινωνία», Τεύχος 16, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2006,< http://www.media.uoa.gr/sas/issues/16_issue/polanyi.html> 14-4-2011, 3.40 p.m.
[43] Πανταζής Α., «Ο ιστορικός λειτουργισμός του Karl Polanyi», <http://www.econ.uoa.gr/UA/files/1971099256..pdf >, 14-4-2011, 2:45 p.m.
[44] Σπυριδάκης Μ., ό.π., «Ανθρωπολογικές αναγνώσεις της Νεωτερικότητας : Καρλ Πολάνυι», ΕΔΥ, ΕΑΠ, < http://edy.eap.gr/dspace/> 11-4-2011, 8:10 p.m.
[45] Polanyi K., ό.π., σελ. 152-153.
[46] Φωτόπουλος Τ., «Η Νέα Διεθνής Τάξη και η Ελλάδα», Καστανιώτης, Αθήνα 1997, <http://library.panteion.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/3469/1/hroniko+tou+vivliou_03_outopia+28.pdf> 24-4-2011, 8:13 p.m.
[47] Γαγανάκης K., ό.π., σ.319.
[48] Φωτόπουλος Τ., «Το κράτος-Έθνος και η Αγορά», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grdn/E8nos_Kratos_agora_teyxos_5.htm>,11-2-2011, 4:15 p.m.
[49] Φωτόπουλος Τ., «Νέα Συναίνεση : Οικονομία της αγοράς», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grbookPD/kritikPrin.htm>, 25-4-2011, 6:13 p.m.
[50] Φωτόπουλος Τ., «Παγκοσμιοποίηση και νέα τάξη», <http://www.inclusivedemocracy.org/fotopoulos/greek/grspeeches/pagkosmiopoiisi_salonica_1999_RINTABLE.htm>,11-2-2011, 4:15 p.m.
Σχολιάστε